ความเข้าใจเป็นการปฏิบัติด้วยหรือไม่ คำตอบคือ เป็น ถ้าปฏิบัติเป็น

หลักใหญ่ของการปฏิบัติธรรม คือ มรรค ๘ + ผล ๒

ความเข้าใจถูกต้องเป็นสัมมาทิฏฐิ เป็นบันไดแรกของมรรค

พวกบรรลุธรรมด้วย ทิฏฐิปัตตะ เมื่อได้ปรับสู่สัมมาทิฏฐิแล้ว ปฏิบัติโอปนยิโกด้วยโยนิโสมนสิการ เกิดแจ่มแจ้ง ได้สมาธิด้วยปัญญาก็เข้ามรรคได้เลย เช่น ท่านพระสารีบุตร ท่านพาหิยะ ท่านพระองคุลีมาล

ส่วนพวก กายสักขี จะยังไม่ได้ ต้องเข้าฌานก่อน ต้องปฏิบัติสัมมาสติ สัมมาสมาธิ แล้ววิปัสสนา เช่น ท่านพระโมคคัลลานะ ท่านพระมหากัสสปะ

พวกที่เข้าฌานแช่มานานแล้ว ต้องวิราคะจึงจะวิมุตติ เช่น มานพทั้ง ๑๖ ท่าน ในโสฬสปัญหา

ดังนั้น ควรเจริญพุทธวิธีตามสภาวะของตน หากไม่รู้ก็ปฏิบัติให้หลากหลาย จะเพิ่มโอกาสบรรลุธรรมมากขึ้น

ท่านพระอานนท์กล่าวว่า การปฏิบัติธรรมมีได้หลายโมเดล คือ

บางท่านก็เจริญสมถะได้สมาธิก่อน แล้ววิปัสสนาเห็นจริงจนเข้าใจ แล้ววิราคะปล่อยวาง ก็บรรลุวิมุตติได้

บางท่านก็เจริญวิปัสสนา เข้าใจก่อน แล้วสมถะได้สมาธิ มีพลังแล้ววิราคะ ก็วิมุตติได้

บางท่านก็เจริญสมถะ + วิปัสสนาควบคู่กันไป ได้ที่แล้ววิราคะ ก็วิมุตติได้

ขอเพิ่มแบบพระพาหิยะอีกแบบหนึ่ง คือ วิราคะ ปล่อยวางการถือมั่นก่อน วางแล้วก็ได้สมาธิ เข้าใจแจ่มแจ้ง ก็วิมุตติได้โดยเร็ว

ดังนั้น สมถะ วิปัสสนา วิราคะ เป็นวงจรการปฏิบัติธรรมที่ไปด้วยกันเสมอ จะเริ่มอะไรก่อนก็ได้ แต่ในที่สุดต้องได้ทั้งหมด จึงบรรลุธรรมถึงวิมุตติ

โอกาสบรรลุธรรมจึงมีได้ ๓๖๐ องศา รีบปฏิบัติเสียก่อนตายจะได้ไม่เสียชาติเกิด ยิ่งในยามโลกวิกฤติ ยิ่งต้องปฏิบัติให้มาก จะเห็นสัจธรรมชัด ปล่อยวางสิ่งไร้ค่าแท้จริงได้ง่าย จิตสงบสุขจนถึงวิมุตติ แม้ไม่วิมุตติก็หลุดพ้นจากวิกฤติโดยเร็ว