แสงธรรมแห่งพระไตรปิฎก

ในสมัยพระพุทธเจ้าปทุมุตตระ  พระพาหิยทารุจิริยเถระตั้งความปรารถนาไว้ในตำแหน่งที่เลิศกว่าพวกภิกษุผู้ขิปปาภิญญา (ผู้ตรัสรู้เร็ว) และได้รับการพยากรณ์ว่าจะสำเร็จผลในสมัยของพระุพุทธเจ้าโคดม

ในสมัยพระพุทธเจ้ากัสปปะ ได้บำเพ็ญเพียรอย่างอุกฤษณ์บนเขาพร้อมภิภิกษุรูปอื่นรวม ๗ คน แล้วทำกาละ

ในสมัยพระพุทธเจ้าโคดม ได้เกิดเป็นพ่อค้า และภายหลังเลี้ยงชีพด้วยการหลอกลวงคนว่าตนเป็นพระอรหันต์  เมื่อได้รับคำเตือนจากเพื่อนภิกษุที่บรรลุอนาคามีผลแล้วไปเกิดในพรหมโลก ว่าตนไม่ใช่พระอรหันต์ ทั้งไม่ใช่เป็นผู้ปฏิบัติตามหนทางพระอรหัตเลย จึงเดินทางไปหาพระพุทธเจ้า เมื่อพบพระพุทธเจ้าซึ่งกำลังเดินทางไปบิณฑบาตอยู่ ก็ขอให้พระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรมให้ฟังถึงสามครั้งด้วยเหตุผลว่า ความเป็นไปแห่งอันตรายแก่ชีวิตของพระผู้มีพระภาคก็ดี  ของคนก็ดี  รู้ได้ยาก  ขอให้โปรดทรงแสดงธรรมที่จะพึงเป็นไปเพื่อประโยชน์เกื้อกูล เพื่อความสุข แก่ตนตลอดกาลนาน

ในครั้งที่สาม พระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรมแก่พระพาหิยทารุจิริยเถระ ดังนี้

ในกาลใดแล เมื่อท่านเห็นจักเป็นสักว่าเห็น เมื่อฟังจักเป็นสักว่าฟัง เมื่อทราบจักเป็นสักว่าทราบ เมื่อรู้แจ้งจักเป็นสักว่ารู้แจ้ง ในกาลนั้น ท่านย่อมไม่มีในกาลใด ท่านไม่มี ในกาลนั้น ท่านย่อมไม่มีในโลกนี้ ย่อมไม่มีในโลกหน้า ย่อมไม่มีในระหว่างโลกทั้งสอง นี้แลเป็นที่สุดแห่งทุกข์   

เมื่อพาหิยทารุยิริยะได้ฟังแล้ว จิตของพาหิยทารุจีริยะก็หลุดพ้นจากอาสวะทั้งหลาย เพราะไม่ถือมั่น  เมื่อพระพุทธเจ้าเดินจากไปได้ไม่นาน พาหิยทารุจีริยะก็ถูกแม่โคลูกอ่อนขวิดเสียชีวิต

พระพุทธเจ้าทรงเปล่งอุทานว่า

ดิน น้ำ ไฟ และลม ไม่หยั่งลงในนิพพานธาตุใด ในนิพพานธาตุนั้น  ดาวทั้งหลายย่อมไม่สว่าง  พระอาทิตย์ ย่อมไม่ปรากฏ  พระจันทร์ย่อมไม่สว่าง  ความมืดย่อมไม่มี  ก็เมื่อใดพราหมณ์ชื่อว่าเป็นมุนีเพราะรู้ (สัจจะ ๔) รู้แล้วด้วยตน   เมื่อนั้น  พราหมณ์ย่อมหลุดพ้นจากรูปและอรูป  จากสุขและทุกข์ 

ต่อมาภายหลัง  พระพุทธเจ้าทรงสถาปนาพาหิยะทารุจีริยะ (ผู้นุ่งผ้าเปลือกไม้)  ไว้ในตำแหน่งเอตทัคคะ เป็นยอดของภิกษุสาวกผู้ตรัสรู้เร็ว

อ่าน พาหิยสูตร