แสงธรรมแห่งพระไตรปิฎก

กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน

อานาปานบรรพ

ภิกษุพิจารณาเห็นกายในกายอยู่อย่างไรเล่า

ภิกษุในธรรมวินัยนี้ นั่งคู้บัลลังก์ ตั้งกายตรง ดำรงสติไว้เฉพาะหน้า  เธอมีสติหายใจออก  มีสติหายใจเข้า     
- เมื่อหายใจออกยาว ก็รู้ชัดว่า เราหายใจออกยาว   
- เมื่อหายใจเข้ายาว ก็รู้ชัดว่า เราหายใจเข้ายาว     
- เมื่อหายใจออกสั้น ก็รู้ชัดว่า เราหายใจออกสั้น      
- เมื่อหายใจเข้าสั้น ก็รู้ชัดว่า เราหายใจเข้าสั้น      
- ย่อมสำเหนียกว่า เราจักเป็นผู้กำหนดรู้ตลอดกองลมหายใจทั้งปวง หายใจออก      
- ย่อมสำเหนียกว่า เราจักเป็นผู้กำหนดรู้ตลอดกองลมหายใจทั้งปวง หายใจเข้า
- ย่อมสำเหนียกว่า เราจักระงับกายสังขาร หายใจออก
- ย่อมสำเหนียกว่า เราจักระงับกายสังขาร หายใจเข้า

อิริยาปถบรรพ

- ภิกษุเมื่อเดิน ก็รู้ชัดว่าเราเดิน
- เมื่อยืน ก็รู้ชัดว่าเรายืน  
- เมื่อนั่ง ก็รู้ชัดว่าเรานั่ง   
- เมื่อนอน ก็รู้ชัดว่าเรานอน   

หรือเธอตั้งกายไว้ด้วยอาการอย่างใดๆ ก็รู้ชัดอาการอย่างนั้น

สัมปชัญญบรรพ

ภิกษุย่อมทำความรู้สึกตัวในการก้าว ในการถอย ในการแล ในการเหลียว ในการคู้เข้า ในการเหยียดออก ในการทรงผ้าสังฆาฏิ บาตรและจีวร ในการฉัน การดื่ม การเคี้ยว การลิ้ม ในการถ่ายอุจจาระและปัสสาวะ ย่อมทำความรู้สึกตัวในการเดิน การยืน การนั่ง การหลับ การตื่น การพูด การนิ่ง 

ปฏิกูลมนสิการบรรพ (พิจารณากายโดยความเป็นของไม่สะอาด)

ภิกษุย่อมพิจารณาเห็นกายนี้แหละ แต่พื้นเท้าขึ้นไป แต่ปลายผมลงมา มีหนังเป็นที่สุดรอบ เต็มด้วยของไม่สะอาด มีอยู่ในกายนี้ ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก เยื่อในกระดูก ม้าม หัวใจ ตับ พังผืด ไต ปอด ไส้ใหญ่ ไส้ทบ อาหารใหม่ อาหารเก่า ดี เสลด หนอง เลือด เหงื่อ มันข้น น้ำตา มันเหลว น้ำลาย น้ำมูก ไขข้อ มูต

ธาตุมนสิการบรรพ (พิจารณากายโดยความเป็นธาตุ)

ภิกษุย่อมพิจารณาเห็นกายนี้โดยความเป็นธาตุว่า ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุไฟ ธาตุลม มีอยู่ในกายนี้ 

นวสีวถิกาบรรพ (พิจารณากายโดยความเป็นซากศพ)

ภิกษุพึงเห็นกายที่เขาทิ้งไว้ในป่าช้า

- ตายแล้ววันหนึ่งบ้าง สองวันบ้าง สามวันบ้าง ที่ขึ้นพอง มีสีเขียวน่าเกลียด มีน้ำเหลืองไหลน่าเกลียด
- ฝูงนก ฝูงสัตว์ หมู่สัตว์ตัวเล็กๆ ต่างๆกัดกินอยู่บ้าง 
- เป็นร่างกระดูก ยังมีเนื้อและเลือด ยังมีเส้นเอ็นผูกรัดอยู่ 
- เป็นร่างกระดูกปราศจากเนื้อ แต่ยังเปื้อนเลือด ยังมีเส้นเอ็นผูกรัดอยู่
- เป็นร่างกระดูก ปราศจากเนื้อและเลือดแล้ว ยังมีเส้นเอ็นผูกรัดอยู่
- เป็นกระดูก ปราศจากเส้นเอ็นผูกรัดแล้ว เรี่ยรายไปในคนละทิศละทาง
- เป็นเหลือแต่กระดูกมีสีขาว
- เป็นกระดูกกองเรียงรายอยู่แล้วเกินปีหนึ่งขึ้นไป
- เป็นกระดูกผุเป็นจุณแล้ว 

ย่อมน้อมเข้ามาสู่กายตนนี้แหละว่า ถึงร่างกายอันนี้เล่า ก็มีอย่างนี้เป็นธรรมดา คงเป็นอย่างนี้ ไม่ล่วงความเป็นอย่างนี้ไปได้  

ดังพรรณามาฉะนี้

- ภิกษุย่อมพิจารณาเห็นกายในกายภายในบ้าง    
- พิจารณาเห็นกายในกายภายนอกบ้าง   
- พิจารณาเห็นกายในกายทั้งภายในทั้งภายนอกบ้าง
- พิจารณาเห็นธรรมคือความเกิดขึ้นในกายบ้าง    
- พิจารณาเห็นธรรมคือความเสื่อมในกายบ้าง    
- พิจารณาเห็นธรรมคือทั้งความเกิดขึ้นทั้งความเสื่อมในกายบ้าง

สติของเธอที่ตั้งมั่นอยู่ว่า กายมีอยู่ก็เพียงสักว่าความรู้ เพียงสักว่าอาศัยระลึกเท่านั้น เธอเป็นผู้อันตัณหาและทิฐิไม่อาศัยอยู่แล้ว และไม่ถือมั่นอะไรๆในโลก

อย่างนี้แล ภิกษุชื่อว่า พิจารณาเห็นกายในกายอยู่