แสงธรรมแห่งพระไตรปิฎก

นิครนถ์นาฏบุตรทูลให้อภัยราชกุมารทรงยกวาทะแก่พระผู้มีพระภาค เพื่อกิตติศัพท์อันงามของอภัยราชกุมารจักระบือไปว่าทรงยกวาทะแก่สมณโคดมผู้มีฤทธิ์ มีอานุภาพมาก โดยให้ทูลถามพระผู้มีพระภาคว่า

พระตถาคตจะพึงตรัสพระวาจาอันไม่เป็นที่ชอบใจของคนอื่นบ้างหรือหนอ

ถ้าตรัสตอบว่า พึงกล่าววาจาอันไม่เป็นที่รัก ไม่เป็นที่ชอบใจของคนอื่น ให้ทูลพระผู้มีพระภาคว่า การกระทำของพระองค์จะต่างอะไรจากปุถุชนเล่า เพราะแม้ปุถุชนก็พึงกล่าววาจาอันไม่เป็นที่รัก ไม่เป็นที่ชอบใจของคนอื่น

ถ้าพระผู้มีพระภาคทรงพยากรณ์ว่า ไม่ทรงกล่าววาจาอันไม่เป็นที่รัก ไม่เป็นที่ชอบใจของคนอื่น ให้ทูลพระผู้มีพระภาคว่า อย่างไรพระองค์จึงทรงพยากรณ์พระเทวทัตว่าเทวทัตจักเกิดในอบาย จักเกิดในนรก ตั้งอยู่สิ้นกัปหนึ่ง เป็นผู้อันใคร ๆ เยียวยาไม่ได้ เพราะพระวาจานั้นพระเทวทัตโกรธ เสียใจ

เมื่อพระผู้มีพระภาคถูกทูลถามปัญหาสองเงื่อนนี้แล้ว จะไม่อาจกลืนเข้า ไม่อาจคายออกได้เลย

อภัยราชกุมารรับคำนิครนถ์นาฏบุตรแล้ว นิมนต์พระผู้มีพระภาคให้รับอาหารเพื่อเสวยในวันรุ่งขึ้น

เมื่ออภัยราชกุมารอังคาสพระผู้มีพระภาคด้วยขาทนียะโภชนียะอันประณีตด้วยหัตถ์ของพระองค์เอง แล้วได้ถามคำถามนั้นแก่พระผู้มีพระภาค

พระผู้มีพระภาคตรัสว่าปัญหาข้อนี้จะวิสัชนาโดยส่วนเดียวมิได้

อภัยราชกุมารกล่าวว่าพวกนิครนถ์ได้ฉิบหายแล้ว และได้ทูลเรื่องการเจรจาปราศรัยกับนิครนถ์นาฏบุตรแก่พระผู้มีพระภาค

วาจาที่พระพุทธเจ้าทรงกล่าวและไม่ทรงกล่าว

พระผู้มีพระภาคตรัสกะอภัยราชกุมารว่า

วาจาที่ไม่จริง ไม่แท้ ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ และวาจานั้นไม่เป็นที่รัก ไม่เป็นที่ชอบใจของผู้อื่น ไม่ทรงกล่าววาจานั้น

วาจาที่จริง ที่แท้ แต่ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ และวาจานั้นไม่เป็นที่รัก ไม่เป็นที่ชอบใจของผู้อื่น ไม่ทรงกล่าววาจานั้น

วาจาที่จริง วาจาที่แท้ และประกอบด้วยประโยชน์ แต่วาจานั้นไม่เป็นที่รัก ไม่เป็นที่ชอบใจของผู้อื่น ย่อมทรงรู้กาลที่จะพยากรณ์วาจานั้น

วาจาที่ไม่จริง ไม่แท้ ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ แต่วาจานั้นเป็นที่รัก เป็นที่ชอบใจของผู้อื่น ไม่ทรงกล่าววาจานั้น

วาจาที่จริง ที่แท้ ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ แต่วาจานั้นเป็นที่รัก เป็นที่ชอบใจของผู้อื่น ไม่ทรงกล่าววาจานั้น

วาจาที่จริง ที่แท้ และประกอบด้วยประโยชน์ และวาจานั้นเป็นที่รัก เป็นที่ชอบใจของผู้อื่น ทรงรู้กาลที่จะพยากรณ์วาจานั้น เพราะทรงมีความเอ็นดูในสัตว์ทั้งหลาย

พุทธปฏิภาณ

อภัยราชกุมารทูลถามพระผู้มีพระภาคว่าทรงตรึกด้วยพระหฤทัยไว้ก่อนหรือว่าบัณฑิตทั้งหลายทูลถามอย่างนี้ จักทรงพยากรณ์อย่างนี้ หรือว่าพยากรณ์นั้นมาปรากฏแจ่มแจ้งกับพระองค์โดยทันที

พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่าการพยากรณ์ปัญหาย่อมแจ่มแจ้งแก่พระองค์โดยทันทีเพราะทรงแทงตลอดธรรมธาตุดีแล้ว การพยากรณ์ปัญหาจึงแจ่มแจ้งกะพระองค์โดยทันที

เมื่อพระผู้มีพระภาคตรัสอย่างนี้แล้ว อภัยราชกุมารทรงแสดงตนเป็นอุบาสก ถึงสรณะตลอดชีวิตตั้งแต่วันนั้นเป็นต้นไป

อ่าน อภัยราชกุมารสูตร