แสงธรรมแห่งพระไตรปิฎก

พระราชกุมารชยเสนะรับสั่งถามท่านพระภูมิชะว่า ศาสดาของท่านพระภูมิชะมีความเห็นอย่างไร ในเรื่องทิฐิของสมณพราหมณ์พวกหนึ่งว่า

ถ้าแม้บุคคลทำความหวังแล้วประพฤติพรหมจรรย์ เขาก็ไม่สามารถจะบรรลุผล

ถ้าแม้ทำความไม่หวังแล้วประพฤติพรหมจรรย์ เขาก็ไม่สามารถจะบรรลุผล

ถ้าแม้ทำทั้งความหวังและความไม่หวังแล้วประพฤติพรหมจรรย์ เขาก็ไม่สามารถจะบรรลุผล

ถ้าแม้ทำความหวังก็มิใช่ ความไม่หวังก็มิใช่แล้ว ประพฤติพรหมจรรย์ เขาก็ไม่สามารถจะบรรลุผล

ท่านภูมิชะกล่าวว่า ในเรื่องนี้ท่านมิได้สดับรับมาเฉพาะพระผู้มีพระภาค แต่ข้อที่เป็นฐานะที่จะมีได้คือ พระผู้มีพระภาคจะพึงทรงพยากรณ์ว่า

ถ้าแม้บุคคลทำความหวัง หรือทำความไม่หวัง หรือทำทั้งความหวังและความไม่หวัง หรือทำความหวังก็มิใช่ ความไม่หวังก็มิใช่ แล้วประพฤติพรหมจรรย์โดยไม่แยบคาย เขาก็ไม่สามารถจะบรรลุผล

ถ้าแม้บุคคลทำความหวัง หรือทำความไม่หวัง หรือทำทั้งความหวังและความไม่หวัง หรือทำความหวังก็มิใช่ ความไม่หวังก็มิใช่ แล้วประพฤติพรหมจรรย์โดยแยบคาย เขาก็จะสามารถบรรลุผล

พระราชกุมารชยเสนะรับสั่งว่า ถ้าศาสดาของท่านภูมิชะมีวาทะอย่างนี้ มีความเห็นอย่างนี้ บอกไว้อย่างนี้ ชะรอย ศาสดาของท่านภูมิชะจะดำรงอยู่เหนือหัวของสมณพราหมณ์จำนวนมากทั้งมวลโดยแท้

พระภูมิชะทูลถ้อยคำสนทนาทั้งหมดของท่านกับท่านพระราชกุมารชยเสนะแด่พระผู้มีพระภาค พระผู้มีพระภาคตรัสว่า เหมาะแล้ว พระภูมิชะพยากรณ์อย่างนี้ ย่อมเป็นผู้กล่าวตามถ้อยคำของเรา ไม่กล่าวตู่เราด้วยคำไม่จริง พยากรณ์ธรรมสมควรแก่ธรรม และวาทะอนุวาทะไร ๆ อันชอบด้วยเหตุ ย่อมไม่ถึงฐานะน่าตำหนิ

แล้วทรงกล่าวต่อไปว่า

ผู้ไม่สามารถจะบรรลุผล

ก็สมณะหรือพราหมณ์พวกใดที่มีทิฐิผิด มีสังกัปปะผิด มีวาจาผิด มีกัมมันตะผิด มีอาชีวะผิด มีวายามะผิด มีสติผิด มีสมาธิผิด  ถ้าแม้ทำความหวังแล้วประพฤติพรหมจรรย์ เขาก็ไม่สามารถจะบรรลุผล

ถ้าแม้ทำความไม่หวังแล้วประพฤติพรหมจรรย์ เขาก็ไม่สามารถจะบรรลุผล

ถ้าแม้ทำทั้งความหวังและความไม่หวังแล้วประพฤติพรหมจรรย์ เขาก็ไม่สามารถจะบรรลุผล ถ้าแม้ทำความหวังก็มิใช่ความไม่หวังก็มิใช่แล้วประพฤติพรหมจรรย์ เขาก็ไม่สามารถจะบรรลุผล 

เพราะเขาไม่สามารถจะบรรลุผลได้โดยอุบายไม่แยบคาย

อุปมาการกระทำโดยอุบายไม่แยบคาย

เปรียบเหมือนบุรุษต้องการน้ำมัน แสวงหาน้ำมัน จึงเที่ยวเสาะหาน้ำมัน เกลี่ยทรายลงในรางแล้วคั้นไป เอาน้ำพรมไป ๆ แม้ทำความหวัง ความไม่หวัง ทำทั้งความหวังและความไม่หวัง ทำความหวังก็มิใช่ไม่หวังก็มิใช่ เขาก็ไม่สามารถจะได้น้ำมัน เพราะเขาไม่สามารถจะได้น้ำมันโดยวิธีไม่แยบคาย

เปรียบเหมือนบุรุษต้องการนมสด แสวงหานมสด จึงเที่ยวเสาะหานมสด แต่รีดเอาจากเขาแม่โคลูกอ่อน เขาก็ไม่สามารถจะได้นมสด แม้ทำความหวัง ความไม่หวัง ทำทั้งความหวังและความไม่หวัง ทำความหวังก็มิใช่ไม่หวังก็มิใช่ เขาก็ไม่สามารถจะได้นมสด เพราะเขาไม่สามารถจะได้นมสด โดยวิธีไม่แยบคาย

เปรียบเหมือนบุรุษต้องการเนยข้น แสวงหาเนยข้น จึงเที่ยวเสาะหาเนยข้น ใส่น้ำลงในอ่าง คนเข้ากับนมข้น ถ้าแม้ทำความหวังแล้วใส่น้ำลงในอ่าง คนเข้ากับนมข้น แม้ทำความหวัง ความไม่หวัง ทำทั้งความหวังและความไม่หวัง ทำความหวังก็มิใช่ไม่หวังก็มิใช่ เขาก็ไม่สามารถจะได้เนยข้น เขาก็ไม่สามารถจะได้เนยข้น เพราะเขาไม่สามารถจะได้เนยข้นโดยวิธีไม่แยบคาย

เปรียบเหมือนบุรุษต้องการไฟ แสวงหาไฟ จึงเที่ยวเสาะหาไฟ เอาไม้สดที่มียางมาทำไม้สีไฟ สีกันไป แม้ทำความหวัง ความไม่หวัง ทำทั้งความหวังและความไม่หวัง ทำความหวังก็มิใช่ไม่หวังก็มิใช่ เขาก็ไม่สามารถจะได้ไฟ เพราะเขาไม่สามารถจะได้ไฟโดยวิธีไม่แยบคาย

ผู้สามารถจะบรรลุผล

ส่วนสมณะหรือพราหมณ์พวกใดที่มีทิฐิชอบ มีสังกัปปะชอบ มีวาจาชอบ มีกัมมันตะชอบ มีอาชีวะชอบ มีวายามะชอบ มีสติชอบ มีสมาธิชอบ แม้ทำความหวัง ความไม่หวัง ทำทั้งความหวังและความไม่หวัง ทำความหวังก็มิใช่ไม่หวังก็มิใช่ เขาก็สามารถบรรลุผลได้โดยอุบายแยบคาย

อุปมาการกระทำโดยอุบายแยบคาย

เปรียบเหมือนบุรุษต้องการน้ำมัน แสวงหาน้ำมันจึงเที่ยวเสาะหาน้ำมัน เกลี่ยงาป่นลงในรางแล้วคั้นไป เอาน้ำพรมไป ๆ แม้ทำความหวัง ความไม่หวัง ทำทั้งความหวังและความไม่หวัง ทำความหวังก็มิใช่ไม่หวังก็มิใช่ เขาก็สามารถได้น้ำมัน เพราะเขาสามารถได้น้ำมันโดยวิธีแยบคาย

เปรียบเหมือนบุรุษต้องการนมสด แสวงหานมสด จึงเที่ยวเสาะหานมสด รีดเอาจากเต้านมแม่โคลูกอ่อน แม้ทำความหวัง ความไม่หวัง ทำทั้งความหวังและความไม่หวัง ทำความหวังก็มิใช่ไม่หวังก็มิใช่ เขาก็สามารถได้นมสด เพราะเขาสามารถได้นมสดโดยวิธีแยบคาย

เปรียบเหมือนบุรุษต้องการเนยข้น แสวงหาเนยข้นจึงเที่ยวเสาะหาเนยข้น ใส่นมส้มลงในอ่าง คนเข้ากับนมข้น แม้ทำความหวัง ความไม่หวัง ทำทั้งความหวังและความไม่หวัง ทำความหวังก็มิใช่ไม่หวังก็มิใช่ เขาก็สามารถได้เนยข้น เพราะเขาสามารถได้เนยข้นโดยวิธีแยบคาย

เปรียบเหมือนบุรุษต้องการไฟ แสวงหาไฟ จึงเที่ยวเสาะหาไฟ เอาไม้แห้งเกราะมาทำไม้สีไฟ สีกันไป แม้ทำความหวัง ความไม่หวัง ทำทั้งความหวังและความไม่หวัง ทำความหวังก็มิใช่ไม่หวังก็มิใช่ เขาก็สามารถได้ไฟ เพราะเขาสามารถได้ไฟโดยวิธีแยบคาย ฉันใด

แล้วทรงกล่าวต่อไปว่า ถ้าอุปมา ๔ ข้อนี้ จะพึงแจ่มแจ้งแก่พระราชกุมารชยเสนะ พระราชกุมารชยเสนะจะพึงเลื่อมใสพระภูมิชะ และเลื่อมใสแล้ว จะพึงทำอาการของบุคคลผู้เลื่อมใสต่อพระภูมิชะ

อ่าน ภูมิชสูตร