แสงธรรมแห่งพระไตรปิฎก

เทวดาได้กล่าวกับท่านพระกุมารกัสสปะว่า

จอมปลวกนี้ พ่นควันในเวลากลางคืน ลุกโพลงในกลางวัน

พราหมณ์ได้กล่าวอย่างนี้ว่า พ่อสุเมธะ เจ้าจงเอาศาตราขุดดู

สุเมธะเอาศาตราขุดลงไป เห็นลิ่มสลัก จึงเรียนว่า ลิ่มสลักขอรับ

พราหมณ์กล่าวว่า เจ้าจงยกลิ่มสลักขึ้น เอาศาตราขุดดู

สุเมธะเอาศาตราขุดลงไป เห็นอึ่ง จึงเรียนว่า อึ่งขอรับ

พราหมณ์กล่าวว่า เจ้าจงยกอึ่งขึ้น เอาศาตราขุดดู

สุเมธะเอาศาตราขุดลงไป เห็นทาง ๒ แพร่ง จึงเรียนว่า ทาง ๒ แพร่ง ขอรับ

พราหมณ์กล่าวว่า เจ้าจงก่นทาง ๒ แพร่งเสีย เอาศาตราขุดดู

สุเมธะเอาศาตราขุดลงไป เห็นหม้อกรองน้ำด่าง จึงเรียนว่า หม้อกรองน้ำด่างขอรับ

พราหมณ์กล่าวว่า เจ้าจงยกหม้อกรองน้ำด่างขึ้น เอาศาตราขุดดู

สุเมธะเอาศาตราขุดลงไป เห็นเต่า จึงเรียนว่า เต่าขอรับ

พราหมณ์กล่าวว่า เจ้าจงยกเต่าขึ้น เอาศาตราขุดดู

สุเมธะเอาศาตราขุดลงไป เห็นเขียงหั่นเนื้อ จึงเรียนว่า เขียงหั่นเนื้อขอรับ

พราหมณ์กล่าวว่า เจ้าจงยกเขียงหั่นเนื้อขึ้น เอาศาตราขุดดู

สุเมธะเอาศาตราขุดลงไป เห็นชิ้นเนื้อ จึงเรียนว่า ชิ้นเนื้อขอรับ

พราหมณ์กล่าวว่า เจ้าจงยกชิ้นเนื้อขึ้น เอาศาตราขุดดู

สุเมธะเอาศาตราขุดลงไป เห็นนาค จึงเรียนว่า นาคขอรับ

พราหมณ์กล่าวอย่างนี้ว่า นาคจงอยู่เถิด เจ้าจงอย่าเบียดเบียนนาคเลย จงทำความนอบน้อมต่อนาค

แล้วกล่าวกับท่านพระกุมารกัสสปะให้ทูลถามปัญหา ๑๕ ข้อนี้กับพระผู้มีพระภาค

ท่านพระกุมารกัสสปะเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคแล้วทูลถามว่า

อะไรหนอชื่อว่าจอมปลวก
อย่างไรชื่อว่าพ่นควันในกลางคืน
อย่างไรชื่อว่าลุกโพลงในกลางวัน
อะไรชื่อว่าพราหมณ์
อะไรชื่อว่าสุเมธะ
อะไรชื่อว่าศาตรา
อย่างไรชื่อว่าการขุด
อะไรชื่อว่าลิ่มสลัก
อะไรชื่อว่าอึ่ง
อะไรชื่อว่าทาง ๒ แพร่ง
อะไรชื่อว่าหม้อกรองน้ำด่าง
อะไรชื่อว่าเต่า
อะไรชื่อว่าเขียงหั่นเนื้อ
อะไรชื่อว่าชิ้นเนื้อ
อะไรชื่อว่านาค

พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า

จอมปลวก เป็นชื่อของกายนี้ อันประกอบด้วยมหาภูตรูปทั้ง ๔

พ่นควันในกลางคืน คือการที่บุคคลปรารภการงานในกลางวัน แล้วตรึกถึง ตรองถึงในกลางคืน

ลุกโพลงในกลางวัน คือการที่บุคคลตรึกถึงตรองถึง การงานในกลางคืน แล้วย่อมประกอบการงานในกลางวัน ด้วยกาย ด้วยวาจา

พราหมณ์ เป็นชื่อของพระตถาคต อรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า

สุเมธะ เป็นชื่อของเสขภิกษุ

ศาตรา เป็นชื่อของปัญญาอันประเสริฐ

คำว่า จงขุด เป็นชื่อของการปรารภความเพียร

ลิ่มสลัก เป็นชื่อของอวิชชา

จงใช้ปัญญาเพียงดั่งศาตรา ยกลิ่มสลักขึ้น คือจงละอวิชชาเสีย จงขุดมันขึ้นเสีย

อึ่ง เป็นชื่อแห่งความคับแค้นด้วยสามารถความโกรธ

จงใช้ปัญญาเพียงดั่งศาตรา ยกอึ่งขึ้นเสีย คือจงละความคับแค้นด้วยสามารถความโกรธเสีย จงขุดมันเสีย

ทาง ๒ แพร่ง เป็นชื่อแห่งวิจิกิจฉา

จงใช้ปัญญาเพียงดังศาตราก่นทาง ๒ แพร่งเสีย คือจงละวิจิกิจฉาเสีย จงขุดมันเสีย

หม้อกรองน้ำด่าง เป็นชื่อของนิวรณ์ ๕

จงใช้ปัญญาเพียงดังศาตรา ยกหม้อกรองน้ำด่างขึ้นเสีย คือจงละนิวรณ์ ๕ เสีย จงขุดขึ้นเสีย

เต่า เป็นชื่อของอุปาทานขันธ์ ๕

จงใช้ปัญญาเพียงดังศาตรา ยกเต่าขึ้นเสียคือ จงละอุปาทานขันธ์ ๕ เสีย จงขุดขึ้นเสีย

เขียงหั่นเนื้อ เป็นชื่อของกามคุณ ๕ คือ รูปอันจะพึงรู้แจ้งด้วยจักษุ เสียงอันจะพึงรู้แจ้งด้วยโสต กลิ่นอันจะพึงรู้แจ้งด้วยฆานะ รสอันจะพึงรู้แจ้งด้วยชิวหา โผฏฐัพพะอันจะพึงรู้แจ้งด้วยกาย อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ เป็นรูปที่น่ารัก ประกอบด้วยกาม เป็นที่ตั้งแห่งความกำหนัด

จงใช้ปัญญาเพียงดังศาตรา ยกเขียงหั่นเนื้อเสีย คือ จงละกามคุณ ๕ เสีย จงขุดขึ้นเสีย

ชิ้นเนื้อ เป็นชื่อของนันทิราคะ

จงใช้ปัญญาเพียงดังศาตรา ยกชิ้นเนื้อขึ้นเสีย คือ จงละนันทิราคะ จงขุดขึ้นเสีย

นาค เป็นชื่อของภิกษุผู้ขีณาสพ นาคจงหยุดอยู่เถิด เจ้าอย่าเบียดเบียนนาค จงทำความนอบน้อมต่อนาคดังนี้

อ่าน วัมมิกสูตร