แสงธรรมแห่งพระไตรปิฎก

ปริพาชกอัญญเดียรถีย์กล่าวกะท่านพระสารีบุตรว่า

สมณพราหมณ์พวกหนึ่งผู้กล่าวกรรม บัญญัติว่า ทุกข์ตนทำเอง

อีกพวกบัญญัติว่า ทุกข์ผู้อื่นทำให้

อีกพวกบัญญัติว่า ทุกข์ตนทำเองด้วย ผู้อื่นทำให้ด้วย

อีกพวกบัญญัติว่า ทุกข์เกิดขึ้นเอง เพราะอาศัยการที่มิใช่ตนเองกระทำ มิใช่ผู้อื่นกระทำ

แล้วถามพระสารีบุตรว่าในวาทะทั้ง ๔ นี้ พระผู้มีพระภาคกล่าวไว้อย่างไร จึงจะชื่อว่าเป็นผู้กล่าวตามที่พระผู้มีพระภาคกล่าวแล้ว ไม่กล่าวตู่พระผู้มีพระภาคด้วยคำไม่จริง และพยากรณ์ธรรมสมควรแก่ธรรม ทั้งการคล้อยตามวาทะที่ถูกไร ๆ จะไม่ถึงฐานะอันวิญญูชนจะติเตียนได้

ท่านพระสารีบุตรตอบว่า พระผู้มีพระภาคตรัสว่า

ทุกข์เป็นของอาศัยเหตุเกิดขึ้น

ทุกข์อาศัยอะไรเกิดขึ้น ทุกข์อาศัยผัสสะเกิดขึ้น

ในวาทะทั้ง ๔ นั้น

แม้ทุกข์ที่พวกสมณพราหมณ์ซึ่งเป็นผู้กล่าวกรรมบัญญัติว่า ตนทำเอง ก็ย่อมเกิดเพราะผัสสะเป็นปัจจัย

แม้ทุกข์ที่พวกสมณพราหมณ์ซึ่งเป็นผู้กล่าวกรรมบัญญัติว่า ผู้อื่นทำให้ ก็ย่อมเกิดเพราะผัสสะเป็นปัจจัย

แม้ทุกข์ที่พวกสมณพราหมณ์ผู้กล่าวกรรมบัญญัติว่า ตนทำเองด้วย ผู้อื่นทำให้ด้วย ก็ย่อมเกิดเพราะผัสสะเป็นปัจจัย

แม้ทุกข์ที่พวกสมณพราหมณ์ผู้กล่าวกรรมบัญญัติว่าเกิดเอง เพราะอาศัยการที่มิใช่ตนเองกระทำ มิใช่ผู้อื่นกระทำให้
ก็ย่อมเกิดเพราะผัสสะเป็นปัจจัย

เว้นผัสสะเสีย เขาย่อมเสวยทุกข์ มิใช่ฐานะที่จะมีได้

ท่านพระอานนท์ได้กราบทูลถ้อยคำสนทนาทั้งหมดของท่านพระสารีบุตรกับพวกปริพาชกอัญญเดียรถีย์แด่พระผู้มีพระภาค

พระผู้มีพระภาคตรัสว่าสารีบุตรพยากรณ์โดยชอบแล้ว

ทุกข์เป็นของอาศัยเหตุเกิดขึ้น ทุกข์อาศัยอะไรเกิดขึ้น ทุกข์อาศัยผัสสะเกิดขึ้น บุคคลผู้กล่าวดังนี้ จึงจะชื่อว่าเป็นผู้กล่าวตามที่ทรงกล่าวแล้ว ไม่กล่าวตู่พระผู้มีพระภาคด้วยคำไม่จริง และพยากรณ์ธรรมสมควรแก่ธรรม ทั้งการคล้อยตามวาทะที่ถูกไร ๆ ก็จะไม่พึงถึงฐานะอันวิญญูชนจะติเตียนได้

แล้วตรัสต่อไปว่า สมัยหนึ่ง พวกปริพาชกอัญญเดียรถีย์ก็ได้สนทนากับพระผู้มีพระภาคด้วยเนื้อความเดียวกัน ก็ทรงพยากรณ์เช่นเดียวกับพระสารีบุตร

พระอานนท์กล่าวว่า น่าอัศจรรย์ ไม่เคยมี ในการที่เนื้อความทั้งหมดจักเป็นอรรถอันพระผู้มีพระภาคตรัสแล้วด้วยบท ๆ เดียว

แล้วทูลถามว่า เนื้อความนี้ เมื่อกล่าวโดยพิสดารจะเป็นอรรถอันลึกซึ้งด้วย เป็นอรรถมีกระแสความอันลึกซึ้งด้วย พึงมีหรือ

พระผู้มีพระภาคทรงกล่าว ถ้าเช่นนั้น เนื้อความในเรื่องนี้จงแจ่มแจ้งแก่พระอานนท์

ท่านพระอานนท์กราบทูลว่า ถ้าว่าชนเหล่าอื่นจะพึงถามอย่างนี้ว่า

ชราและมรณะมีอะไรเป็นเหตุ มีอะไรเป็นที่ตั้งขึ้น มีอะไรเป็นกำเนิด มีอะไรเป็นแดนเกิด

พระอานนท์พึงพยากรณ์ว่า

ชราและมรณะมีชาติ เป็นเหตุ มีชาติเป็นที่ตั้งขึ้น มีชาติเป็นกำเนิด มีชาติเป็นแดนเกิด

ถ้าว่าชนเหล่าอื่นพึงถามว่า

ก็ชาติเล่า มีอะไรเป็นเหตุ มีอะไรเป็นที่ตั้งขึ้น มีอะไรเป็นกำเนิด มีอะไรเป็นแดนเกิด

พระอานนท์พึงพยากรณ์ว่า

ชาติมีภพเป็นเหตุ มีภพเป็นที่ตั้งขึ้น มีภพเป็นกำเนิด มีภพเป็นแดนเกิด ดังนี้

ถ้าว่าชนเหล่าอื่นพึงถามอย่างนี้ว่า

ก็ภพเล่ามีอะไรเป็นเหตุ มีอะไรเป็นที่ตั้งขึ้น มีอะไรเป็นกำเนิด มีอะไรเป็นแดนเกิด

พระอานนท์พึงพยากรณ์ว่า

ภพมีอุปาทานเป็นเหตุ มีอุปาทานเป็นที่ตั้งขึ้น มีอุปาทานเป็นกำเนิด มีอุปาทานเป็นแดนเกิด

ถ้าว่าชนเหล่าอื่นพึงถามอย่างนี้ว่า

ก็อุปาทานเล่า มีอะไรเป็นเหตุ มีอะไรเป็นที่ตั้งขึ้น มีอะไรเป็นกำเนิด มีอะไรเป็นแดนเกิด

พระอานนท์พึงพยากรณ์ว่า

อุปาทานมีตัณหาเป็นเหตุ มีตัณหาเป็นที่ตั้งขึ้น มีตัณหาเป็นกำเนิด มีตัณหาเป็นแดนเกิด

ถ้าว่าชนเหล่าอื่นพึงถามค์อย่างนี้ว่า

ก็ตัณหาเล่า มีอะไรเป็นเหตุ มีอะไรเป็นที่ตั้งขึ้น มีอะไรเป็นกำเนิด มีอะไรเป็นแดนเกิด

พระอานนท์พึงพยากรณ์ว่า ตัณหามีเวทนาเป็นเหตุ มีเวทนาเป็นที่ตั้งขึ้น มีเวทนาเป็นกำเนิด มีเวทนาเป็นแดนเกิด

ถ้าว่าชนเหล่าอื่นพึงถามอย่างนี้ว่า

ก็เวทนาเล่า มีอะไรเป็นเหตุ มีอะไรเป็นที่ตั้งขึ้น มีอะไรเป็นกำเนิด มีอะไรเป็นแดนเกิด

พระอานนท์พึงพยากรณ์ว่า

เวทนามีผัสสะเป็นเหตุ มีผัสสะเป็นที่ตั้งขึ้น มีผัสสะเป็นกำเนิด มีผัสสะเป็นแดนเกิด

ถ้าว่าชนเหล่าอื่นพึงถามว่า

ก็ผัสสะเล่า มีอะไรเป็นเหตุ มีอะไรเป็นที่ตั้งขึ้น มีอะไรเป็นกำเนิด มีอะไรเป็นแดนเกิด

พระอานนท์พึงพยากรณ์ว่า ผัสสะ มีสฬายตนะเป็นเหตุ มีสฬายตนะเป็นที่ตั้งขึ้น มีสฬายตนะเป็นกำเนิด มีสฬายตนะเป็นแดนเกิด

ก็เพราะผัสสายตนะ ๖ นั่นแหละดับด้วยสำรอกโดยไม่เหลือ ผัสสะจึงดับ

เพราะผัสสะดับ เวทนาจึงดับ
เพราะเวทนาดับ ตัณหาจึงดับ
เพราะตัณหาดับ อุปาทานจึงดับ
เพราะอุปาทานดับ ภพจึงดับ
เพราะภพดับ ชาติจึงดับ
เพราะชาติดับ ชราและมรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข โทมนัส และอุปายาสจึงดับ

ความดับแห่งกองทุกข์ทั้งมวลนี้ ย่อมมีด้วยประการอย่างนี้

อ่าน อัญญติตถิยสูตร