ผู้เห็นความเกิดขึ้นและความเสื่อมไป

เหตุการณ์

ประวัติปฎาจารีเถรี ผู้เป็นเลิศกว่าพวกภิกษุณีสาวิกาผู้ทรงวินัย

นางปฎาจารีผู้บำเพ็ญบารมีมาแสนกัป สมบูรณ์ด้วยอภินิหาร ในชาติสุดท้ายสูญเสียบุตรสองคน สามี บิดามารดา และพี่ชายในวันเดียวกัน กลายเป็นคนเสียสติ

พระผู้มีพระภาคทรงดำริว่า เว้นเราเสีย ผู้อื่นชื่อว่าสามารถจะเป็นที่พึ่งของหญิงผู้นี้ได้ ไม่มี ด้วยพุทธานุภาพ นางจึงกลับมีสติ พระผู้มีพระภาคจึงตรัสว่า

น้ำตาที่ไหลออกของเธอผู้ร้องไห้อยู่ในสงสารนี้ ในเวลาที่บุคคลที่รักตายมีบุตรเป็นต้นตาย ยังมากกว่าน้ำแห่งมหาสมุทรทั้ง ๔ ก็ฉันนั้นเหมือนกัน

แล้วทรงตรัสพระคาถานี้ว่า

น้ำในสมุทรทั้ง ๔ มีประมาณน้อย น้ำตาของคนผู้อันทุกข์ถูกต้องแล้ว เศร้าโศก ไม่ใช่น้อย มากกว่าน้ำในมหาสมุทรนั้น เหตุไร เธอจึงประมาทอยู่เล่า

เมื่อพระศาสดาตรัส อนมตัคคปริยายสูตร อยู่อย่างนั้น ความโศกของนางได้เบาบางลง แล้วทรงเตือนอีกว่า

ขึ้นชื่อว่าปิยชนมีบุตรเป็นต้น ไม่อาจป็นที่ต้านทาน เป็นที่พึ่ง หรือเป็นที่ป้องกันของผู้ไปสู่ปรโลกได้ เพราะฉะนั้น บุตรเป็นต้นเหล่านั้นถึงมีอยู่ ก็ชื่อว่าย่อมไม่มี ส่วนบัณฑิตชำระศีลแล้ว ควรชำระทางที่ยังสัตว์ให้ถึงนิพพานของตนเท่านั้น

เมื่อจบเทศนา นางปฏาจาราตั้งอยู่ในโสดาปัตติผล ชนแม้เหล่าอื่นเป็นอันมากก็บรรลุอริยผล มีโสดาปัตติผลเป็นต้น

ฝ่ายนางปฏาจารานั้นเป็นโสดาบันแล้ว ทูลขอบรรพชากะพระศาสดา

วันหนึ่ง นางกำลังเอาหม้อตักน้ำล้างเท้า เทน้ำลง น้ำนั้นไหลไปหน่อยหนึ่งแล้วก็ขาด ครั้งที่ ๒ น้ำที่นางเทลง ได้ไหลไปไกลกว่านั้น ครั้งที่ ๓ น้ำที่เทลง ได้ไหลไปไกลกว่าแม้นั้น นางถือเอาน้ำนั่นเป็นอารมณ์ กำหนดวัยทั้ง ๓ แล้ว คิดว่า สัตว์เหล่านี้ ตายเสียในปฐมวัยก็มี เหมือนน้ำที่เราเทลงครั้งแรก ตายเสียในมัชฌิมวัยก็มี เหมือนน้ำที่เราเทลงครั้งที่ ๒ ไหลไปไกลกว่านั้น ตายเสียในปัจฉิมวัยก็มี เหมือนน้ำที่เราเทลงครั้งที่ ๓ ไหลไปไกลกว่านั้น

พระศาสดาประทับในพระคันธกุฎี ทรงแผ่พระรัศมีไป เป็นดังประทับยืนตรัสอยู่เฉพาะหน้าของนาง ตรัสว่า

ข้อนั้นอย่างนั้น ด้วยความเป็นอยู่วันเดียวก็ดี ขณะเดียวก็ดี ของผู้เห็นความเกิดขึ้นและความเสื่อมแห่งปัญจขันธ์เหล่านั้น ประเสริฐกว่าความเป็นอยู่ ๑๐๐ ปี ของผู้ไม่เห็นความเกิดขึ้นและความเสื่อมแห่งปัญจขันธ์

เมื่อจบเทศนา นางปฏาจาราบรรลุพระอรหัตพร้อมด้วยปฏิสัมภิทาทั้งหลาย เรียนพุทธวจนะ เป็นผู้ช่ำชองชำนาญในวินัยปิฏก

พระศาสดาเมื่อทรงสถาปนาเหล่าภิกษุณีไว้ในตำแหน่งต่าง ๆ จึงทรงสถาปนาพระปฏาจาราเถรีไว้ในตำแหน่งเอตทัคคะเป็นเลิศกว่าพวกภิกษุณีสาวิกาผู้ทรงวินัย