แสงธรรมแห่งพระไตรปิฎก

พระผู้มีพระภาคตรัสสอนภิกษุทั้งหลายถึงการพิจารณาเพื่อความสิ้นทุกข์โดยชอบ โดยให้พิจารณาดังนี้ว่า

ทุกข์ มีอะไรเป็นสมุทัย มีอะไรเป็นกำเนิด มีอะไรเป็นแดนเกิด เมื่ออะไรไม่มี ทุกข์จึงไม่มี

แล้วทรงให้พิจารณาเหตุ ปัจจัย ความเกิด ความดับ ดังนี้
 
ทุกข์ คือ ชราและมรณะ
ทุกข์ มี ชาติ เป็นเหตุ เมื่อชาติดับ ทุกข์ จึงดับ
ชาติ มี ภพ เป็นเหตุ
ภพ มี อุปาทาน เป็นเหตุ
อุปาทาน มี ตัณหา เป็นเหตุ
ตัณหา มี เวทนา เป็นเหตุ
เวทนา มี ผัสสะ เป็นเหตุ
ผัสสะ มี สฬายตนะ เป็นเหตุ
สฬายตนะ มี นามรูป เป็นเหตุ
นามรูป มี วิญญาณ เป็นเหตุ
สังขาร มี อวิชชา เป็นเหตุ

เมื่อภิกษุรู้ประจักษ์ถึงเหตุ ย่อมรู้ความดับแห่งเหตุนั้น ย่อมรู้ปฏิปทาอันสมควรที่ให้ถึงความดับแห่งเหตุนั้น และย่อมเป็นผู้ปฏิบัติเป็นผู้ประพฤติธรรมอันสมควรนั้น

เรียกว่าเป็นผู้ปฏิบัติเพื่อความสิ้นทุกข์โดยชอบ เพื่อความดับของเหตุนั้น ๆ ตามลำดับ

เมื่อบุคคลตกอยู่ในอวิชชา ถ้าสังขารที่เป็นบุญปรุงแต่ง วิญญาณก็เข้าถึงบุญ ถ้าสังขารที่เป็นบาปปรุงแต่ง วิญญาณก็เข้าถึงบาป ถ้าสังขารที่เป็นอเนญชาปรุงแต่ง วิญญาณก็เข้าถึงอเนญชา    

เมื่อภิกษุละอวิชชาได้แล้ว วิชชาเกิดขึ้นแล้ว ภิกษุนั้นก็ไม่ทำกรรมเป็นบุญ ไม่ทำกรรมเป็นบาป ไม่ทำกรรมเป็นอเนญชา เมื่อไม่ทำ เมื่อไม่คิด ก็ไม่ถือมั่นอะไร ๆ ในโลก เมื่อไม่ถือมั่น ก็ไม่สะดุ้งกลัว เมื่อไม่สะดุ้งกลัว ก็ปรินิพพานเฉพาะตน

ภิกษุนั้นถ้าเสวยเวทนา ก็รู้ชัดว่า สุขเวทนา ทุกขเวทนา อทุกขมสุขเทวนา นั้นไม่เที่ยง อันตนไม่ยึดถือ ไม่เพลิดเพลินแล้วด้วยตัณหา

ภิกษุนั้นถ้าเสวยสุขเวทนา ทุกขเวทนา อทุกขมสุขเวทนา ก็วางใจเฉยเสวยไป

เมื่อเสวยเวทนาที่ปรากฏทางกาย ก็รู้ชัดว่า เสวยเวทนาที่ปรากฏทางกาย เมื่อเสวยเวทนาที่ปรากฏทางชีวิต ก็รู้ชัดว่า เสวยเวทนาที่ปรากฏทางชีวิต รู้ชัดว่า เวทนาทั้งปวงอันตัณหาไม่เพลิดเพลินแล้ว จักเป็นของเย็น เมื่อตายไป สรีรธาตุจักเหลืออยู่ในโลกนี้เท่านั้น

ภิกษุผู้ขีณาสพจะไม่ทำกรรมเป็นบุญ เป็นบาป และเป็นอเนญชา

เมื่อ สังขาร ไม่มี วิญญาณ ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ วิญญาณ ไม่มี นามรูป ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ นามรูป ไม่มี สฬายตนะ ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ สฬายตนะ ไม่มี ผัสสะ ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ ผัสสะ ไม่มี เวทนา ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ เวทนา ไม่มี  ตัณหา ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ ตัณหา ไม่มี อุปาทาน ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ ภพ ไม่มี ชาติ ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ ชาติ ไม่มี ชราและมรณะ ก็ไม่ปรากฏ

นี่เป็นที่สุดแห่งทุกข์

อ่าน ปริวีมังสนสูตร