แสงธรรมแห่งพระไตรปิฎก

อัญญเดียรถีย์ปริพาชกถามท่านอนุราธะว่า พระผู้มีพระภาคป็นอุดมบุรุษ เป็นยอดบุรุษ ทรงถึงความบรรลุชั้นเยี่ยม เมื่อจะทรงบัญญัติ ย่อมทรงบัญญัติ ฐานะ ๔ นี้ คือ

สัตว์เบื้องหน้าแต่ตายแล้ว ย่อมเกิดอีก ๑
ย่อมไม่เกิดอีก ๑
ย่อมเกิดอีกก็มี ย่อมไม่เกิดอีกก็มี ๑
ย่อมไม่เกิดอีกอีกก็หามิได้ ๑

พระอนุราธะตอบว่าย่อมทรงบัญญัติสัตว์นอกจากฐานะ ๔ เหล่านี้

เมื่อท่านพระอนุราธะกล่าวอย่างนั้นแล้ว อัญญเดียรถีย์ปริพาชกเหล่านั้นกล่าวรุกรานท่านพระอนุราธะว่า ท่านจักเป็นภิกษุใหม่ บวชแล้วไม่นาน ก็หรือว่าเป็นภิกษุเถระ แต่โง่เขลาไม่ฉลาด

เมื่ออัญญเดียรถีย์หลีกไปแล้ว พระอนุราธะคิดว่าท่านพยากรณ์อย่างไร จึงจะชื่อว่าไม่เป็นผู้กล่าวตามที่อัญญเดียรถีย์ปริพาชกเหล่านั้นกล่าวแล้ว และชื่อว่าเป็นผู้กล่าวตามที่พระผู้มีพระภาคตรัสแล้ว ไม่กล่าวตู่พระผู้มีพระภาคด้วยคำอันไม่จริง และพึงพยากรณ์ธรรมสมควรแก่ธรรม ทั้งการคล้อยตามวาทะที่ถูกไร ๆ จะไม่พึงถึงฐานะอันวิญญูชนจะติเตียนได้

ท่านพระอนุราธะจึงเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคถึงที่ประทับ แล้วกราบทูลเรื่องราวทั้งหมดแด่พระผู้มีพระภาค

พระผู้มีพระภาคตรัสถามท่านพระอนุราธะว่า

รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ เที่ยงหรือไม่เที่ยง

ก็สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้นเป็นทุกข์หรือเป็นสุข

ก็สิ่งใดไม่เที่ยง เป็นทุกข์ มีความแปรปรวนเป็นธรรมดา ควรหรือหนอ ที่จะตามเห็นสิ่งนั้นว่า นั่นของเรา นั่นเป็นเรา นั่นเป็นตัวตนของเรา

เพราะเหตุนี้แหละ อริยสาวกผู้ได้สดับแล้ว เห็นอยู่อย่างนี้ ย่อมเบื่อหน่ายในรูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ

เมื่อเบื่อหน่าย ย่อมคลายกำหนัด เมื่อคลายกำหนัด จิตก็พ้น เมื่อหลุดพ้นแล้ว ย่อมรู้ชัดว่า ชาติสิ้นแล้ว พรหมจรรย์อยู่จบแล้ว กิจที่ควรทำ ทำเสร็จแล้ว กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี

แล้วทรงถามพระอนุราธะต่อไปว่า

ท่านเห็นรูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ว่าเป็นสัตว์ บุคคลหรือ

เห็นสัตว์ บุคคลในรูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณหรือ

เห็นว่า สัตว์ บุคคลอื่นจากรูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณหรือ

เห็นว่า สัตว์ บุคคลมีรูป มีเวทนา มีสัญญา มีสังขาร มีวิญญาณ อย่างนั้นหรือ

เห็นว่า สัตว์ บุคคลนี้ไม่มีรูป ไม่มีเวทนา ไม่มีสัญญา ไม่มีสังขาร ไม่มีวิญญาณ อย่างนั้นหรือ

ก็โดยที่จริง โดยที่แท้ จะค้นหาสัตว์ บุคคลในขันธ์ ๕ เหล่านี้ในปัจจุบันไม่ได้เลย ควรหรือที่จะพยากรณ์ว่า พระตถาคตเป็นอุดมบุรุษ เป็นยอดบุรุษ ถึงความบรรลุชั้นเยี่ยม เมื่อจะบัญญัติ ย่อมบัญญัติเว้นจากฐานะ ๔ เหล่านี้ คือ สัตว์เบื้องหน้าแต่ตายแล้ว ย่อมเกิดอีก ๑ ย่อมไม่เกิดอีก ๑ ย่อมเกิดอีกก็มี ย่อมไม่เกิดอีกก็มี ๑ ย่อมเกิดอีกก็หามิได้ ย่อมไม่เกิดอีกก็หามิได้

แล้วตรัสว่า

ทั้งเมื่อก่อนและทั้งบัดนี้ ย่อมทรงบัญญัติทุกข์ และความดับทุกข์

อ่าน อนุราธสูตร