แสงธรรมแห่งพระไตรปิฎก

พระภูมิชเถระถามพระสารีบุตรว่า 

สมณพราหมณ์พวกหนึ่งกล่าวว่า สุขและทุกข์ตนทำเอง
สมณพราหมณ์พวกหนึ่งกล่าวว่า สุขและทุกข์ผู้อื่นทำให้
สมณพราหมณ์พวกหนึ่งกล่าวว่า สุขและทุกข์ตนทำเองด้วย ผู้อื่นกระทำให้ด้วย 
สมณพราหมณ์พวกหนึ่งกล่าวว่า สุขและทุกข์เกิดขึ้นเอง มิใช่ตนทำเอง มิใช่ผู้อื่นกระทำให้

ในวาทะทั้ง ๔ นี้ พระผู้มีพระภาคตรัสไว้อย่างไร ภิกษุควรพยากรณ์อย่างไรจึงจะชื่อว่าเป็นผู้กล่าวตามที่พระผู้มีพระภาคตรัสแล้ว ไม่กล่าวตู่พระผู้มีพระภาคด้วยคำไม่จริง และพยากรณ์ธรรมสมควรแก่ธรรม และจะไม่พึงถึงฐานะอันวิญญูชนจะติเตียนได้

พระสารีบุตรตอบว่า สุขและทุกข์เป็นของอาศัยเหตุเกิดขึ้น คือ ผัสสะ

สุขและทุกข์ทั้งที่ตนทำเอง ที่ผู้อื่นทำให้เกิดขึ้น ที่ตนทำเองด้วย ผู้อื่นทำให้ด้วย ที่มิใช่ตนเองกระทำ มิใช่ผู้อื่นกระทำให้ ย่อมเกิดขึ้นเพราะผัสสะเป็นปัจจัย เว้นผัสสะเสีย เขาย่อมเสวยสุขและทุกข์ มิใช่ฐานะที่จะมีได้

พระผู้มีพระภาคตรัสว่าพระสารีบุตรพยากรณ์ชอบแล้ว และตรัสว่า

เมื่อกายมีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายในย่อมบังเกิดขึ้น เพราะความจงใจทางกายเป็นเหตุ
เมื่อวาจามีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายในย่อมบังเกิดขึ้น เพราะความจงใจทางวาจาเป็นเหตุ
เมื่อใจมีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายในย่อมบังเกิดขึ้น เพราะความจงใจทางใจเป็นเหตุ

เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย บุคคลรู้สึกตัวบ้าง ไม่รู้สึกตัวบ้าง ย่อมปรุงแต่งกายสังขาร วจีสังขาร มโนสังขาร ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุขและทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น ด้วยตนเองบ้าง เพราะผู้อื่นบ้าง

เมื่ออวิชชาดับด้วยสำรอกโดยไม่เหลือ ปัจจัยให้สุขและทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น จึงไม่มี
 

อ่าน ภูมิชสูตร