ระบบธรรม

อริยสัจ ๔  คือ ความจริงอันเป็นอริยะ หรือ ความจริงอันประเสริฐ ๔ ประการ  ที่พระผู้มีพระภาคได้ทรงตรัสรู้ ณ ควงไม้โพธิพฤกษ์ ใกล้ฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา ประกอบด้วย

• ทุกขอริยสัจ (ความจริงอันประเสริฐในเรื่องทุกข์)

• ทุกขสมุทัยอริยสัจ (ความจริงอันประเสริฐในเรื่องเหตุให้เกิดทุกข์ทุกข์)

• ทุกขนิโรธอริยสัจ (ความจริงอันประเสริฐในเรื่องความดับทุกข์)

• ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจ (ความจริงอันประเสริฐในเรื่องทางปฏิบัติไปสู่ความดับทุกข์)

เพราะทรงมีปัญญารู้แจ้งในอริยสัจ ๔ จึงทรงยืนยันได้ว่า พระองค์ได้ตรัสรู้อนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ เป็นพระพุทธเจ้าพระองค์หนึ่งในโลก 

นี้ทุกขอรัยสัจ
ทุกขอริยสัจนี้ ควรกำหนดรู้
ทุกขอริยสัจนี้ เราได้กำหนดรู้แล้ว

นี้ทุกขสมุทัยอรัยสัจ
ทุกขสมุทัยนี้ ควรละเสีย
ทุกขสมุทัยนี้ เราได้ละแล้ว

นี้ทุกขนิโรธอริยสัจ
ทุกขนิโรธอริยสัจนี้ ควรทำให้แจ้ง
ทุกขนิโรธอริยสัจนี้ เราทำให้แจ้งแล้ว

นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจ
ทุกนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจนี้ ควรให้เจริญ
ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาริยสัจนี้ เราให้เจริญแล้ว

“ดูกรภิกษุทั้งหลาย ปัญญาอันรู้เห็นตามเป็นจริงของเราในอริยสัจ ๔ นี้ มีรอบ ๓ มีอาการ ๑๒ อย่างนี้ ยังไม่หมดจดดีแล้ว เพียงใด ดูกรภิกษุทั้งหลาย เรายังยืนยันไม่ได้ว่าเป็นผู้ตรัสรู้สัมมาสัมโพธิญาณ อันยอดเยี่ยมในโลก พร้อมทั้งเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมู่สัตว์ พร้อมทั้งสมณะ พราหมณ์ เทวดาและมนุษย์ เพียงนั้น

ดูกรภิกษุทั้งหลาย ก็เมื่อใดแล ปัญญาอันรู้เห็นตามเป็นจริงของเรา ในอริยสัจ ๔ นี้ มีรอบ ๓ มีอาการ ๑๒ อย่างนี้ หมดจดดีแล้ว ดูกรภิกษุทั้งหลาย เมื่อนั้น เราจึงยืนยันได้ว่าเป็นผู้ตรัสรู้สัมมาสัมโพธิญาณ อันยอดเยี่ยมในโลก พร้อมทั้งเทวโลก มารโลก พรหมโลกในหมู่สัตว์ พร้อมทั้งสมณะ พราหมณ์ เทวดาและมนุษย์.”